«Ο Κρητικός» του Διονυσίου Σολωμού: Ερμηνευτική Προσέγγιση και Διδακτικές Προτάσεις2
Ι. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Ι. 1. ΕΙΔΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ3
Με τη διδασκαλία του Κρητικού επιδιώκεται:
• Να γνωρίσουν οι μαθητές βαθύτερα το έργο του Σολωμού μέσα από ένα αντιπροσωπευτικό έργο της ωριμότητάς του.
• Να το εντάξουν στο συνολικό έργο του Σολωμού και στην παραγωγή της Επτανησιακής Σχολής.
• Να συζητήσουν το θέμα της «αποσπασματικότητας» του σολωμικού έργου γενικότερα και ειδικότερα του συγκεκριμένου έργου.
• Να αντιληφθούν το ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάσσονται τα συμβάντα της ποιητικής αφήγησης.
• Να κατανοήσουν σε ρεαλιστικό, ιστορικό, φιλοσοφικό και μεταφυσικό επίπεδο ερμηνείας τον τραγικό αγώνα ενός ανθρώπου να πετύχει το στόχο του μέσα από δοκιμασίες.
1.2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΕΞΩΚΕΙΜΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Ι.2.1. Τετράδιο Ζακύνθου, αρ. 11
Η γραφή του Κρητικού ξεκίνησε το 1833 και σταμάτησε το 1834. Επομένως το έργο σφραγίζει την πρώτη πενταετία της κερκυραϊκής περιόδου, μιας ήρεμης περιόδου· «είναι γλυκό μέσα στην ησυχία του μικρού σου δωματίου να φανερώνεις ό,τι μέσα λέει η καρδιά», γράφει ο ίδιος ο ποιητής4, και ανοίγει τη δεύτερη πενταετία της μεγάλης κρίσης, η οποία με το γεγονός της περίφημης δίκης κατά του ετεροθαλούς αδελφού του, Ιωάννη Λεονταράκη, δημιούργησε πολλαπλά ψυχικά τραύματα και άφησε για πολλά χρόνια το Σολωμό σχεδόν σε ποιητική αφωνία5.
Ο Κρητικός μαζί με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους και τον Πόρφυρα αποτελούν τα πιο αντιπροσωπευτικά έργα της ώριμης περιόδου. Με τον Κρητικό θα μπει σε μια περίοδο υψηλών εμπνεύσεων και πραγματοποιήσεων. Σύμφωνα με την άποψη του Λ. Πολίτη, το ποίημα είναι σαν μια εξομολόγηση του ποιητικού ανθρώπου και μας δίνει μια καινούρια αίσθηση του λυρικού παρόμοια με εκείνη που αποκάλυπταν ταυτόχρονα άλλοι ευρωπαίοι ποιητές. Παράλληλα, το ποίημα αποτελεί μια διείσδυση προς τις ρίζες της εθνότητας, προς μια βαθύτερη συνείδηση του νεοελληνικού λυρικού λόγου6.
Το χειρόγραφο που μας έχει σώσει το έργο είναι ένα Τετράδιο της Τεκτονικής Στοάς Ζακύνθου (σήμερα στο Μουσείο Σολωμού και επιφανών Ζακυνθίων) αρ. 11. Είναι ένα τετράδιο μεγάλου σχήματος (31X20,5 εκ.), με 50 φύλλα, 27 από τα οποία καταλαμβάνει ο Κρητικός. Είναι σημαντικό ότι ολόκληρη η σύνθεση βρίσκεται σε ένα τετράδιο, σε αντίθεση πχ. με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους και τον Πορφυρά, που έχουν σωθεί σε μεμονωμένα φύλλα. Μάλιστα «έχουμε μια συγκινητική εμπειρία· είναι σαν να μπαίνουμε στο εργαστήρι του ποιητή και να τον παρακολουθούμε επάνω στη στιγμή της δημιουργίας»7. Στο χειρόγραφο περιέχονται στίχοι, σχεδιάσματα και στοχασμοί του ποιητή στα ιταλικά, πολύτιμα υλικά που δείχνουν τη συνθετική γραμμή, τη δομή του ποιήματος.
Ήδη από το 1859 ο μαθητής του Σολωμού Ιάκωβος Πολυλάς από τα ακατάστατα χειρόγραφα του ποιητή εξέδωσε τα Ευρισκόμενα8 - ο Κρητικός αποτελείται από πέντε μέρη, που φέρουν αρίθμηση από το χέρι του Σολωμού, 18, 19, 20, 21, 22, γεγονός που ώθησε τον Πολυλά να σημειώσει: «Ως είναι φανερόν από την αρχή τούτου του Αποσπάσματος, αυτό ήταν συνέχεια Ποιήματος, του οποίου ο μακαρίτης είχε συνθέσει, ή τουλάχιστον σχεδιάσει, τα 17 πρώτα κεφάλαια. Από αυτά δεν ευρίσκεται ίχνος εις τα σωζόμενα κεφάλαια»9.
Ι.2.2. Το πρόβλημα της «αποσπασματικότητας» του Κρητικού
Η εσωτερική δομή του Κρητικού έχει εξεταστεί αναλυτικά από δύο καταξιωμένους φιλολόγους, το Λίνο Πολίτη το 1970 και το Δ. Μαρωνίτη το 1975. Μάλιστα αυτοί είχαν το πλεονέκτημα απέναντι σε παλιότερους μελετητές - όπως ο Γ. Αποστολάκης και ο Φάνης Μιχαλόπουλος - να έχουν στη διάθεσή τους το κείμενο του Σολωμού, όχι απλώς του Πολυλά, από αυτοψία ή φωτοτυπία του αυτόγραφου χειρογράφου Ζακύνθου του Σολωμού, αρ. 11.
Οπωσδήποτε η δομή του Κρητικού παρουσιάζει εξωτερικά προβλήματα, που έχουν μείνει εκκρεμή ή αφανή, με κυριότερο το θέμα της αρίθμησης των αποσπασμάτων10.
Η άποψη του Λ. Πολίτη είναι ότι ο Κρητικός δεν είναι απόσπασμα, παρά ποίημα ολοκληρωμένο με αρχή, μέση και τέλος. Πιστεύει ότι δεν είναι αποσπάσματα (δηλαδή κομμάτια αποσπασμένα τυχαία από ένα συντελεσμένο όλο, όπως πχ. τα αποσπάσματα της Σαπφώς), αλλά «λυρικές ενότητες», «λυρικά επεισόδια αυτοτελή», τα οποία ο Σολωμός είχε πρόθεση να εντάξει σε μεγαλύτερο επικολυρικό σύνθεμα11.
Ο Δ. Μαρωνίτης προσθέτει σ’ αυτό ότι πρόκειται για λυρικό λόγο με εσωτερική συνοχή, που δεν την επηρεάζει καθόλου η απουσία ευρύτερου επικολυρικού στοιχείου, πράγμα το οποίο άφησε αδιάφορο τον ποιητή, γι’ αυτό και δεν το πραγματοποίησε12.
Εξάλλου, προσπάθεια ανακεφαλαίωσης και ταξινόμησης σε τρεις κατηγορίες των ερμηνειών που κυκλοφόρησαν για τον αποσπασματικό Σολωμό επιχείρησε ο Ε. Κριαράς· διακρίνει κοινωνικο-ιστορικές, ψυχολογικές και καλλιτεχνικές συνθήκες, ως παράλληλες εξηγήσεις του σολωμικού παράδοξου. Σ’ αυτό το σύμπλεγμα τοποθετεί τις τόσο διαφορετικές και αποκλίνουσες μεταξύ τους απόψεις του Παλαμά (συνθετική αδυναμία του ποιητή), του Βάρναλη (η δύναμη του, ηθική, πνευματική, δημιουργική ήτανε κατώτερη από τη φιλοδοξία του), αλλά και της μεταγενέστερης κριτικής11.
Τολμηρή απάντηση στο ερώτημα αυτό επιχείρησαν και ο Louis Coutelle, στη διδακτορική διατριβή του το 196914, και πολύ πιο ολοκληρωμένα και πειστικά η Ελένη Τσαντσάνογλου, η οποία προτείνει ότι ο Κρητικός θα αποτελούσε τμήμα μιας μεγάλης σύνθεσης 1000 περίπου στίχων, που θα περιλάμβανε άλλα γνωστά ποιήματα του Σολωμού, τέσσερα σατιρικά (Η Τρίχα, Δεύτερο Όνειρο, Ο Φουρκισμένος, Η μετατόπιση του αγάλματος του Μαίτλαντ) και τέσσερα λυρικά (Το όραμα του Λάμπρου [= το απόσπ. 25 του Λάμπρου], Ο Φυλακισμένος, ο Κρητικός, Η Φαρμακωμένη στον Άδη)15. Συναρτά μάλιστα την αρίθμηση των ενοτήτων του Κρητικού με την αρίθμηση των ενοτήτων της Τρίχας και της Φαρμακωμένης στον Άδη κ.ά.16