ΚΛΑΣΙΚΟΣ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ: 2/2/14

Κυριακή 2 Φεβρουαρίου 2014

Ποιήματα ποιητικής του Μίλτου Σαχτούρη

Ποιήματα ποιητικής του Μίλτου Σαχτούρη

Το ερευνητικό θέμα της παρούσας εργασίας εξετάσθηκε για πρώτη φορά συστηματικά στη νεοελληνική φιλολογία από τον Γ. Π. Σαββίδη με αναφορά στο καβαφικό έργο. Κατά τον Σαββίδη στην κατηγορία των ποιημάτων ποιητικής ανήκουν αυτά «που έχουν, άμεσα είτε έμμεσα, ως αντικείμενό τους την ποιητική πράξη και γενικότερα την καλλιτεχνική δημιουργία: τις προϋποθέσεις της, τις ατομικές και κοινωνικές συνθήκες της, και τις συνέπειές της».1 Ακολουθούν επί μέρους παρατηρήσεις που αναδεικνύουν άλλα, ειδικότερα ή και εξ ίσου γενικά με την αρχική αυτή διατύ-πωση, κριτήρια, όπως λόγου χάριν την παρουσίαση του πορτρέτου ενός ποιητή ή τεχνίτη, την προ-βολή της «συντεχνιακής συνείδησης» του συγγραφέα, την απεικόνιση του διαλόγου Μούσας και Ποιητή, της σχέσης φύσης και τέχνης, μα και της έμπνευσης από έργο άλλου καλλιτέχνη.2

Όσον αφορά στην ανίχνευση τέτοιων ποιημάτων στον Σαχτούρη, ο Μαρωνίτης διατείνεται το 1986: «Υπάρχουν ποιητές […] που φαίνεται να πιστεύουν ότι η ποίηση είναι υπόθεση ενδογλωσσική […]. Μια τέτοια αντίληψη πολλαπλασίασε τα τελευταία χρόνια και τα ποιήματα ποιητικής […]. Πιστεύω πως ο Σαχτούρης δεν ανήκει στην κατηγορία αυτήν…».3 Ο Μαρωνίτης φαίνεται να μην εντοπίζει στο σαχτουρικό έργο ισχυρή παρουσία ποιημάτων που να θεματοποιούν είτε τα στάδια συγγραφής είτε την ίδια την ποιητική τέχνη. Άλλοι κριτικοί και μελετητές του Σαχτούρη αγγίζουν επίσης το θέμα, έστω ακροθιγώς και ακούσια, καθότι, αν και πραγματευόμενοι ως επί το πλείστον άλλα ζητήματα, τα προσεγγίζουν με τέτοιον τρόπο, ώστε καταδεικνύουν παράλληλα τον χαρακτή-ρα ορισμένων ποιημάτων του ως ποιημάτων ποιητικής.4 Μ’ όλα ταύτα, δεν εντρυφούν στο θέμα ούτε ορίζουν ρητά τα ποιήματα αυτά ως τέτοια, εκτός από την Άντεια Φραντζή, η οποία είναι ίσως αυτή που αναφέρεται διεξοδικότερα στο θέμα, ή καλύτερα σε μια συγκεκριμένη πτυχή του θέματος.5

Για να διαβάσετε το πλήρες κείμενο, κάντε κλικ στον παρακάτω δεσμό:

Ποιήματα ποιητικής του Μ. Σαχτούρη

Ποιήματα για την ποίηση - Μίλτος Σαχτούρης, «Ο ελεγκτής»

Ποιήματα για την ποίηση

Μίλτος Σαχτούρης, «Ο ελεγκτής»

1) Οι επιδράσεις στην ποίηση του Σαχτούρη

Ο Μίλτος Σαχτούρης ανήκει στην πρώτη μεταπολεμική γενιά ποιητών. Η ποίησή του δεν μπορεί να χαρακτηριστεί αισιόδοξη, καταπραϋντική, δεν έχει κοινωνικό χαρακτήρα, δεν είναι εύληπτη, είναι υπαινικτική και αντικατοπτρίζει υποκειμενικά τον κόσμο. Ο Σαχτούρης δέχτηκε επιδράσεις από τέσσερα ρεύματα : τον υπερρεαλισμό, τον υπαρξισμό ,τον εξπρεσιονισμό και το συμβολισμό. Στοιχεία που δανείζεται από τον υπερρεαλισμό είναι η εικονοπλασία και το παράλογο, που αποτελεί και την ουσία της ποίησης του· αυτό « στηρίζεται στο υλικό της αλήθειας σε ένα παράδοξο σχήμα. Σπάνια χρησιμοποιείται με τους αχαλίνωτους τρόπους ενός ανερμάτιστου υποσυνείδητου»(Νόρα Αναγνωστάκη).

Μέσα από τους στίχους του διαφαίνεται η υπαρξιακή του αγωνία, που απορρέει από την προσωπική του θέση στον κόσμο. Επηρεασμένος από τον εξπρεσιονισμό απελευθερώνει το στίχο του από κάθε παραδοσιακό στοιχείο και κάνει εκτεταμένη χρήση της εικόνας και της μεταφοράς. Αντλεί την έμπνευσή του από το θέμα του πολέμου και την απόγνωση του ανθρώπου από τις μηχανές. Από άποψη φόρμας η ποίησή του θυμίζει την κυβιστική ζωγραφική: παραμορφωμένα σχήματα, δυνατά χρώματα, σκληρά περιγράμματα, μια έκφραση ταραγμένης ψυχής αλλά υπό απόλυτο έλεγχο. Όσον αφορά τα σύμβολα δεν είναι γι’ αυτόν αόριστα ή επινοημένα, προέρχονται από τα στοιχεία της φύσης και της τεχνικής. Είναι τα ίδια τα πράγματα έξω από τα όρια τους. Αποστρέφεται τα αφηρημένα σύμβολα. Η περιγραφή και οι συλλήψεις τους είναι πολύ συγκεκριμένα. Είναι ο εκφραστής του σύγχρονου κόσμου, αλλά δεν παραλείπει να σημαδεύει και τα τελικά, τα μεγάλα αρχετυπικά σύμβολα.

2) Η ευθύνη του ελεγκτή - ποιητή

Ο ελεγκτής, ταυτίζεται με τον ποιητή, αποτελεί ένα σύμβολό του. Το χρέος και η ευθύνη που έχει ο ποιητής να «πετάει» ψηλότερα και να φρουρεί ως πνευματικός ταγός τις πανανθρώπινες αξίες, αποτελούν το θέμα του ποιήματος. Η ευθύνη του ελεγκτή ποιητή είναι πολύτροπη, διαμεσολαβεί ανάμεσα στον ουρανό και στον άνθρωπο, μάχεται να κρατήσει το φως, να διασώσει το όραμα, να εξαγνίσει, να διεγείρει και να παρηγορήσει. Πρέπει να είναι συνεπής στο ρόλο του. Το καθήκον του δεν του επιτρέπει ούτε ολιγωρία, ούτε υπεκφυγές. Δεν του συγχωρείται καμία ανθρώπινη αδυναμία, ακόμα και αν οι συνθήκες είναι αντίξοες οφείλει να υπερασπίζεται τα φως και να μάχεται το σκοτάδι. Αυτή την ευθύνη του την υπαγορεύει η ίδια του η φύση ως «κληρονόμου πουλιών», ως ανθρώπου προικισμένου με ξεχωριστές ιδιότητες, που έχει κληρονομήσει το χρέος να διατηρήσει και να μεταλαμπαδεύσει τις υψηλές αξίες, να οδηγήσει τους ανθρώπους από τον αισθητό κόσμο της λογικής στον ονειρικό κόσμο της ποίησης.

3) Εικαστικά στοιχεία ποιήματος « Ο Σαχτούρης είναι ο ζωγραφικότερος ποιητής που ξέρω… γιατί έχει την αίσθηση του χρώματος και των σχημάτων όπως μόνον οι ζωγράφοι την έχουν. Το σχήμα και το χρώμα είναι όχι διακοσμητικά αλλά εκφραστικά μέσα. Βαφτίζει το χρώμα σε λέξεις και αποδίδει χρωματικά τις εννοιολογικές αποχρώσεις των λέξεων … το κάθε χρώμα αντιστοιχεί σε κάποιο κλίμα διάθεσης και έχει μια σημασία που υποδηλώνει μια ειδική τάση. Κυριαρχούν το κόκκινο, το άσπρο και το μαύρο»(Νόρα Αναγνωστάκη).

Το ποίημα θα μπορούσε να αποτελέσει υλικό για έναν ζωγραφικό πίνακα, στον οποίο θα απεικονίζεται ο ματωμένος, χιονισμένος ουρανός και ο ποιητής ως ουράνιος μηχανοδηγός με « σπασμένα φτερά» να εποπτεύει τα αστέρια.

Τα χρώματα που θα κυριαρχούσαν στον πίνακα θα ήταν το κόκκινο, το λευκό και το γαλάζιο. Οι τρεις εικόνες λοιπόν του ποιήματος, το σκηνικό του ουρανού όπως και τα χρώματα που υποδηλώνονται με τις λέξεις « αίμα»,« ουρανός »,«χιόνι», μπορούν να θεωρηθούν στοιχεία εικαστικά.

4) Ο ουρανός ως σύμβολο στην ποίηση του Σαχτούρη. Ο ουρανός είναι ένα πάγιο αίτημα στην ποίηση του Σαχτούρη, ένα πολυσήμαντο σύμβολο που λειτουργεί διαφορετικά στα ποιήματα του. Αλλού προβάλλει ως πανανθρώπινο αίτημα, ως ένα πολύτιμο αγαθό, αλλού είναι ο χώρος όπου φυλάσσονται οι αξίες, τα πνευματικά αγαθά. Είναι ένας χώρος έξω από τη λογική και τη σκληρή πραγματικότητα που σκοτώνει κάθε ανώτερο, ο κόσμος της φαντασίας, του ονείρου, της ποίησης, ο χώρος όπου η δικαιοσύνη, η ελευθερία και όλες οι άλλες αξίες βρίσκονται σε περίοπτη θέση και όπου ο άνθρωπος μπορεί να βρει τη χαρά.

Ν. Αναγνωστάκη, Οι «Δύσκολοι καιροί» μέσα από την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη

Αναγνωστάκη Νόρα, Διαδρομή. Δοκίμια κριτικής (1960-1995)

Αθήνα 1995, Νεφέλη. «Οι «Δύσκολοι καιροί» μέσα από την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη»,

σσ. 30-31

Αν, όπως λένε, η φαντασία σφραγίζει το έργο και τη ζωή των ποιητών, στο Μίλτο Σαχτούρη συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο: η ζωή έχει διαβρώσει σε βάθος μεγάλων πληγών τον φανταστικό κόσμο μέσα στον οποίο κινείται η ποίησή του. Υπάρχει παντού στο έργο του η επώδυνη αίσθηση της ζωής, μιας ζωής που αφήνει πίσω της τα ματωμένα αχνάρια μιας πληγωμένης ευαισθησίας που πορεύεται με φοβισμένα ή παράφορα βήματα, ανασαίνοντας από τις πληγές της. Υπάρχουν στο έργο του ρίζες, που φτάνουν ως τον πόνο των πραγμάτων κι από τη δύναμή του εκτινάσσονται αυτά τα «νοσηρά» εξωτικά άνθη των στίχων του, θρεμμένα με αίμα, με δυστυχία, με μοναξιά, με πανικό.

Η φαντασία χωρίς ζωικές ρίζες - χωρίς πόνο - δεν είναι καν ανθός θερμοκηπίου. Είναι μια θλιβερή απομίμηση μιας δήθεν πιο πλούσιας ζωής, κάτι σαν τα ψεύτικα λουλούδια από χαρτί ή από πλαστική ύλη. Η ασυδοσία της φαντασίας (σαν μια μορφή σύγχρονης τραγωδίας) καθαίρεται από ένα γνήσιο πάθος διαστολής της ζωής, ώσπου να φτάσει στην εκρηκτική εκτίναξη του απίθανου και του παραλόγου, στις εκβλαστήσεις του φανταστικού και του απροσδόκητου. Η φαντασία τι άλλο είναι πάρα ένα αίτημα απεριόριστης ελευθερίας και αποδέσμευσης από τις χειροπέδες του πραγματικού; Ένα πέταγμα της καρδιάς, πολύ ψηλά, για να ξεπεταχτεί πάνω απ' όλα, για να μπορέσει να αναπνεύσει ελεύθερα όπως το λαχταράει; Ίσως η καλλιτεχνική τρέλα να μην είναι τίποτ' άλλο απ' αυτή την παράφορη επιθυμία να ξεφύγουμε απ' αυτό που μας επιβάλλεται ως πραγματική ζωή. Κι ίσως μέσα στο παράλογο να βρίσκεται το ακριβές μέτρο του λογικού· μέσα στην υπερβολή το μέγεθος του μέτρου· μέσα στο απίθανο όλο το δυναμικό του πιθανού. Κι ίσως εξορμώντας προς όλες αυτές τις ακρότητες να μην επιτυγχάνουμε τίποτε άλλο παρά να επιστρέφουμε σ' αυτά που όλοι ξέρουμε, διαγράφοντας μόνο έναν ωραίο φωτεινό κύκλο επιστροφής στο σημείο απ' το οποίο ξεκινήσαμε κι ίσως στο τέλος να μη μένει παρά αυτή η φωτεινή παράτολμη τροχιά σαν μια ακριβή μνήμη διαδρομής που ευλόγησε την ύπαρξή μας με την ομορφιά της: η πορεία της τέχνης.

Ο Σαχτούρης χρησιμοποιεί τη φαντασία του όχι με το σχήμα του υπερβολικού που φτάνει στην απιθανότητα, άλλα με το σχήμα του παραλόγου. Το παράλογο μπορεί να είναι μια ωραιοπαθής παραδοξολογία, μια απλή ανοησία ή μια έκφραση του αληθινού σ' ένα ασυνήθιστο σχήμα. Αν υποθέσουμε πως η αλήθεια πλάθεται από μια σταθερή σε ποιότητα αλλά εξαιρετικά εύπλαστη ύλη, κι ότι μόνο 81 φόρμες που παίρνει παραλλάσσουν, τότε το παράλογο μπορεί να είναι κι αυτό μια έκφραση του αληθινού σ' ένα παράδοξο σχήμα. Να μας δίνεται με μιαν αφύσικη εικόνα ή ένα ιδιόρρυθμο σύμβολο, στο βάθος όμως να μας μιλάει για κάτι που ξέρουμε και ζούμε. Όλο το παράλογο στην ποίηση του Σαχτούρη στηρίζεται στο υλικό της αλήθειας. Σπάνια χρησιμοποιείται με τους αχαλίνωτους τρόπους ενός ανερμάτιστου υποσυνείδητου.

Δάλλας Γιάννης, Εισαγωγή στην ποιητική του Μίλτου Σαχτούρη

Δάλλας Γιάννης, Εισαγωγή στην ποιητική του Μίλτου Σαχτούρη

Αθήνα 1979, Κείμενα

Τα δομικά στοιχεία του ποιήματός του είναι:

1. μια ιστορία «μήνυμα»

2. η «σκηνική» διάρθρωση

3. η «ιδεοπλαστική» εικόνα

Έτσι ειδικά προσδιορισμένα κι έτσι ιεραρχημένα. Όπως προσφέρονται περίπου στην προσληπτικότητά μας και ταυτόχρονα στην πειραματική ανατομία του ποιήματος.

Η ιστορία «μήνυμα»

Σε κάθε ποίημά του υπάρχει μια μοναδική ιστορία. Βλέπεις την κίνηση της πίσω απ’ τον καμβά του θέματος να δίνει σχήμα σ’ ένα μήνυμα. Ο καμβάς περιορίζεται σε τρία-τέσσερα επεισόδια· κι αυτά είναι τα ορόσημά της. Η Ιστορία, που περνά σαν μια ιδέα ανάμεσά τους, είναι μονοσήμαντη κι ο στόχος της ευθύγραμμος. Από απλοποίηση και αναγωγή της περιπέτειας της στη μονάδα.

Στους πιο πολλούς απ’ τη γενιά του υπάρχει σύμπτωση της Ιστορίας με το θέμα (π.χ. Γονατάς). Σ’ άλλους υπάρχει πολυκεντρισμός της (π.χ. Παπαδίτσας). Και σ’ άλλους έκλειψη της ιστορίας πίσω από το θέμα της (λ.χ. απ’ τους παλιούς ο Ράντος). Αυτός απεναντίας μοιάζει να κινεί την ιστορία του από μέσα, τοποθετημένος στον πυρήνα της. Μα δεν ταυτίζεται μαζί της κι ούτε βιάζεται να τερματίσει πρώτος. Πρώτος τερματίζει ο Κακναβάτος κι από τους παλιούς ο Εγγονόπουλος. Στην περίπτωσή του η Ιστορία προπορεύεται για ν’ αναγγείλει κάποια είδηση που δύσκολα αποκρυπτογραφείται. Μ’ όλη την ευκρίνεια του μύθου της, είναι στο βάθος ιστορία ενός άδηλου μηνύματος.

Δυο παραδείγματα απ’ τα πιο δηλωτικά:

1. Στο ποίημά του «Η Μαρία» η ιστορία και το μήνυμά της αναδύονται. Καμβάς του θέματος και επεισόδια - ορόσημα, βγαλμένα από το σώμα της:

φωνές άλλων ανθρώπων

ενός στρατιώτη που μιλούσε σαν ένα πούλι

ενός άρρωστου που είχε πεθάνει από πόνους

προβάτων

και το κλάμα της μικρής ανεψιάς της Μαρίας

που αυτές τις μέρες είχε γεννηθεί·

Και ανάμεσά τους η ιστορία και το μήνυμά της: η δίψα για εσωτερική απογείωση, ποιητικά πραγματοποιημένη

Τότε η Μαρία

σιγά-σιγά άνοιγε τα χέρια της

άρχιζε να πετάει