Τα σύμβολα στην ποίηση του Καβάφη

   Η ποίηση του Κωνσταντίνου Καβάφη δεν επικεντρώνεται στο ατομικό περιστατικό ή την αλήθεια ενός προσώπου, είναι ποίηση που επιχειρεί να αποτυπώσει διαπιστώσεις για τη ζωή οι οποίες να εκφράζουν μια καθολική αλήθεια. Ο Καβάφης ήταν ένας βαθιά σκεπτόμενος άνθρωπος που με την οξυδερκή παρατηρητικότητά του, με τη συνεχή μελέτη, καθώς και τις προσωπικές του εμπειρίες είχε κατορθώσει να δημιουργήσει μια στέρεα θεωρία για τους βασικούς αρμούς της ζωής των ανθρώπων. Η ατομική ελευθερία, ο θάνατος, η αξιοπρέπεια, η ήττα, το ηθικό χρέος, οι προσωπικές επιδιώξεις και η ανάγκη για ανανέωση, διατρέχουν και συνέχουν τις πράξεις των περισσότερων ανθρώπων. Επιθυμία του ποιητή ήταν να καταγράψει τη δική του θέση για όλες αυτές τις βασικές θεματικές, με τρόπο όμως καθαρά ποιητικό, ώστε το έργο του να μην καταλήξει να μοιάζει με εγχειρίδιο πρακτικής φιλοσοφίας, και παράλληλα με τρόπο που να αποκαλύπτει την καθολικότητα της αλήθειας που διατυπώνεται, χωρίς να τίθενται περιορισμοί στην οπτική γωνία θέασης του ποιητή. Η επίτευξη του στόχου αυτού πραγματοποιήθηκε από τον ποιητή με τη συχνή χρήση συμβόλων στην ποίησή του, τα περισσότερα από τα οποία αντλήθηκαν από την ιστορία.

   Η ιδιαίτερη ποιητική ευφυΐα του Καβάφη αποδεικνύεται όχι μόνο από το γεγονός ότι κατόρθωσε στην ποίησή του να καταγράψει σκέψεις που φωτίζουν με ειλικρίνεια την ανθρώπινη δράση, αλλά και από το γεγονός ότι επέλεξε τα σύμβολα του τόσο σοφά ώστε αυτά να γνωρίσουν τη συλλογική αποδοχή και να αποτελούν πλέον αναπόσπαστο μέρος της κοινής συνείδησης των ανθρώπων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το ποίημα «Ιθάκη», στο οποίο ο Καβάφης κατόρθωσε να πάρει την Ιθάκη της Οδύσσειας και από τον εξιδανικευμένο τόπο επιστροφής του Οδυσσέα να την καταστήσει πλέον σύμβολο των στόχων που θέτουν οι άνθρωποι στη ζωή τους. Η θεματική που διατρέχει το ποίημα αυτό είναι η επιθυμία να διαρκέσει πολύ το ταξίδι προς την Ιθάκη, ώστε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού ο άνθρωπος να συγκεντρώσει όσο το δυνατόν περισσότερες γνώσεις, εμπειρίες και απολαύσεις πνευματικές αλλά και σωματικές. Κι ενώ για τον Οδυσσέα το φτάσιμο στην Ιθάκη αποτελεί αυτοσκοπό, για τον ταξιδευτή του Καβάφη η Ιθάκη αποτελεί το κίνητρο για να ξεκινήσει την πορεία του, αποτελεί το φάρο που θα τον καθοδηγεί και θα τον γλιτώνει από τις κακοτοπιές, αποτελεί τον τελικό προορισμό, αλλά σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί τη δικαίωση του ταξιδιού. Η δικαίωση του ταξιδιού βρίσκεται στο ίδιο το ταξίδι και στην πληθώρα των εμπειριών που έχει αυτό να μας προσφέρει. Η Ιθάκη είναι ο λόγος για τον οποίο ξεκινάμε την πορεία μας είναι κάποιος στόχος που θέτουμε στη ζωή μας και ακόμη περισσότερο είναι κάθε στόχος που θέτουμε στη ζωή μας. Δεν υπάρχει για εμάς μόνο μία Ιθάκη, καθώς δεν υπάρχει μόνο ένας στόχος στη ζωή μας, κάθε φορά που επιτυγχάνουμε την πραγματοποίηση ενός στόχου, αμέσως θέτουμε τον επόμενο και πλουτίζουμε από γνώσεις κι εμπειρίες καθώς οδεύουμε προς κάθε επόμενο στόχο. Κι όταν τελικά φτάσουμε στην Ιθάκη, όταν πάψουμε να πηγαίνουμε προς την εκπλήρωση κάποιου ακόμη στόχου, θα δούμε ότι η ίδια η Ιθάκη δεν έχει κάτι άλλο να μας προσφέρει, πέραν από το ταξίδι που μας χάρισε.

   Κι ενώ η Ιθάκη στην ποίηση του Καβάφη γίνεται το σύμβολο των στόχων που θέτουμε, η Αλεξάνδρεια, η πόλη του ποιητή, έρχεται να συμβολίσει όλα όσα έχουμε αποκτήσει στη ζωή μας, κάθε τι που επιθυμήσαμε καθώς και ό,τι θα πρέπει να στερηθούμε όταν έρθει η στιγμή της ήττας και της μεγάλης απώλειας στη ζωή μας. Στο ποίημα «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον», ο ποιητής εστιάζει την προσοχή του στον Αντώνιο λίγο προτού εισέλθουν οι Ρωμαίοι, υπό τον Οκταβιανό, στην Αλεξάν-δρεια. Το Σεπτέμβριο του 31 π.Χ. ο στόλος του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας ηττάται από το στόλο του Οκταβιανού στο Άκτιο και λίγους μήνες μετά ο Οκταβιανός έρχεται στην Αίγυπτο και πολιορκεί την Αλεξάνδρεια. Εκείνη την κρίσιμη εποχή, τον Αύγουστο του 30 π.Χ., σύμφωνα με τον Πλούταρχο, οι κάτοικοι της Αλεξάνδρειας αναφέρουν ότι άκουσαν να περνά μέσα από την πόλη μια ομάδα ανθρώπων που έπαιζε μουσική και έκανε πολλή φασαρία, χωρίς όμως να μπορούν να δουν κανέναν, σα να ήταν ένας αόρατος θίασος. Αυτό το γεγονός οι κάτοικοι το θεώρησαν ως ένδειξη ότι ο προστάτης θεός του Αντωνίου, ο Διόνυσος, τον εγκαταλείπει κι ότι το τέλος του είναι πλέον κοντά. Σε αυτό το γεγονός βασίζεται ο Καβάφης και μας παρουσιάζει τον Αντώνιο τη στιγμή που συνειδητοποιεί ότι ο θεός - προστάτης του τον εγκαταλείπει. Ο Καβάφης συμβουλεύει τον Αντώνιο να αντιδράσει σαν θαρραλέος και να μην καταδεχτεί να λυγίσει μπροστά στη δεδομένη πια απώλεια της «Αλεξάνδρειας». Ο Αντώνιος θα πρέπει να δεχτεί την ήττα του σαν έτοιμος από καιρό, φροντίζοντας να διατηρήσει τουλάχιστον την αξιοπρέπειά του, όσο μεγάλη κι αν είναι η απώλεια που αντιμετωπίζει. Και πράγματι για τον Αντώνιο η παρουσία του αντίπαλου στρατού σημαίνει ότι θα πρέπει να χάσει την εξουσία της Αιγύπτου, τον έρωτα της Κλεοπάτρας, την πολυτελή ζωή της Ανατολής, όλα τα μελλοντικά του σχέδια για μια ισχυρή παντοκρατορία που θα δημιουργούσε με την Κλεοπάτρα και φυσικά την ίδια του τη ζωή. Ο ποιητής βέβαια όλα αυτά που πρόκειται να χάσει ο Αντώνιος τα συμπυκνώνει στην απώλεια της Αλεξάνδρειας, καθιστώντας έτσι την Αλεξάνδρεια ένα από τα ωραιότερα σύμβολά του, στο οποίο συγκεντρώνει όλα όσα κάθε άνθρωπος επιθυμεί να αποκτήσει ή έχει ήδη αποκτήσει.

   Τα σύμβολα που χρησιμοποιεί ο Καβάφης είναι ποικίλα και σχετίζονται με διάφορα ζητήματα της ανθρώπινης ζωής, δραστηριότητας και συμπεριφοράς. Κι ενώ τις περισσότερες φορές ο ποιητής μας επιτρέπει να διακρίνουμε εύκολα τη λειτουργία του συμβόλου, κάποτε η προσέγγιση δεν είναι τόσο εύκολη. Για παράδειγμα στο ποίημα «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» η αποκωδικοποίηση του βασικού συμβόλου του κειμένου δε θα μπορούσε να γίνει ή τουλάχιστον θα έμενε στο επίπεδο της εικασίας, αν δεν υπήρχε το ερμηνευτικό σχόλιο του ποιητή που μας εξηγεί τι συμβολίζουν οι Βάρβαροι. Το ποίημα μας παραπέμπει σε μία πολιτεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ή ακόμη και στην ίδια τη Ρώμη, όπου όλοι είναι έτοιμοι να παραδώσουν άνευ όρων την εξουσία στους Βαρβάρους, τους οποίους και περιμένουν με ανυπομονησία. Η αναφορά στους βαρβάρους μας οδηγεί βέβαια στη σκέψη ότι πρόκειται για έναν απολίτιστο λαό, μας το υποδεικνύει άλλωστε και ο ποιητής όταν λέει ότι οι βάρβαροι εντυπωσιάζονται με τους πολύτιμους λίθους και τα πολυτελή ενδύματα, ενώ δεν έχουν κανένα ενδιαφέρον για τις ομιλίες και τους ρητορικούς λόγους. Εκείνο όμως που δεν καθίσταται σαφές μέσα από το ποίημα είναι για ποιο λόγο θα ήθελαν οι πολίτες μιας σημαντικής αυτοκρατορίας να παραδοθούν σ’ έναν απολίτιστο λαό. Την απάντηση σε αυτό το ερώτημα, αν και θα περιμέναμε να μας την παρέχει ο ποιητής μέσα στο ποίημα, τελικά μας την προσφέρει με ένα ερμηνευτικό του σχόλιο όπου εξηγεί ότι οι Βάρβαροι συμβολίζουν την επιθυμία για αλλαγή, επιστροφή σε προγενέστερες μορφές διαβίωσης και απλοποίηση της κοινωνικής ζωής. Το ποίημα αυτό είναι από τις ελάχιστες περιπτώσεις που ο Καβάφης δεν επιτρέπει στον αναγνώστη να προσεγγίσει εύκολα τη σκέψη που επιχειρεί να εκφράσει.

   Τα σύμβολα που χρησιμοποιεί ο Καβάφης, πάντως, κατορθώνουν να γίνουν αποδεκτά από ένα ευρύ κοινό μιας και είναι πάντοτε ανοιχτά σε πλήθος ερμηνειών και δεν περιορίζουν τον αναγνώστη σε μία και μόνο εκδοχή. Για παράδειγμα, στο ποίημα «Τείχη», ο ποιητής αναφέρεται στον παράδοξο εγκλωβισμό του από τείχη που έχουν χτιστεί ολόγυρά του, χωρίς ποτέ να καταλάβει πότε κι από ποιους συνέβη αυτό. Η ιδιαίτερη επιτυχία αυτού του ποιήματος είναι ότι δίνει βέβαια ως δεδομένο το αίσθημα του εγκλωβισμού και την απώλεια της ελευθερίας, αλλά δεν καθορίζει το είδος των περιορισμών που έχουν επιβληθεί, οπότε κάθε αναγνώστης που αισθάνεται εγκλωβισμένος στη ζωή του, μπορεί να εκλαμβάνει τα τείχη ως κάτι διαφορετικό. Τα τείχη ενδέχεται να συμβολίζουν τους περιορισμούς που τίθενται στο άτομο από την κοινωνία, από την οικογένεια, από τη θρησκεία ή ακόμη κι από το ίδιο το άτομο που περιορίζει τον εαυτό του μέσω των δικών του ανασφαλειών και προκαταλήψεων. Σε κάθε περίπτωση ο ποιητής αφήνει ελεύθερο τον αναγνώστη να ταυτίσει τα τείχη με οτιδήποτε τον καταπιέζει στη ζωή του κι αυτό βοηθά το ποίημα να λειτουργεί αποτελεσματικά για ένα μεγάλο μέρος του αναγνωστικού κοινού.

   Με τη χρήση των συμβόλων ο Καβάφης κατόρθωσε να εκφράσει σημαντικές έννοιες με ιδιαίτερα παραστατικό τρόπο, εγκλωβίζοντας συχνά τη φαντασία των αναγνωστών του, που με τι έκπληξη θα είδαν κάποτε αυτά τα τείχη να ορθώνονται ολόγυρά τους, όπως ακριβώς τα παρουσίασε ο ποιητής. Το κέρδος που αποκομίζει η ποίηση του Καβάφη από τα σύμβολα, που με τόση πρωτοτυπία χρησιμοποιεί ο ποιητής, είναι σημαντικό καθώς πέρα από την αποτελεσματικότερη παρουσίαση των νοημάτων, επέτρεψαν στην ποίηση του Αλεξανδρινού να ενταχθεί ευκολότερα στον κοινό κώδικα επικοινωνίας των αναγνωστών του και να παραμείνει ως πολύτιμο σημείο αναφοράς για όλους τους λάτρεις της λογοτεχνίας. Ποιος δεν αναγνωρίζει την αποφθεγματική διατύπωση «Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους», και ποιος δε θυμάται τις πολύτιμες παροτρύνσεις του ποιητή στο άκουσμα και μόνο του στίχου: Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη...